Εξώμβουργο ή Ξώμπουργο . Ονομάζεται σήμερα το βραχώδες βουνό (υψόμετρο 540μ.) στο κέντρο του ανατολικού τμήματος της Τήνου, του οποίου τ...
Εδώ ήταν κτισμένη η ακρόπολη, νότια από την οποία αναπτύχθηκε η γεωμετρική – αρχαϊκή καθώς και η κλασσική πόλη μέχρι τον 5ο π.Χ. αιώνα και αργότερα το ενετικό Burgo. Οι ανασκαφές του πραγματοποίησε ο καθηγητής Νικ. Κοντολέων προ μερικών δεκαετιών έδειξαν, ότι στις νότιες και νοτιοδυτικές υπώρειες του βράχου, στις αγροτικές περιφέρειες του Τριπόταμου και της Ξινάρας, εκτείνετο περιτειχισμένη πολιτεία, που αποτελούσε πιθανώς οικισμό μιας των 12 φυλών του νησιού, ενώ γεωμετρικούς τάφους συναντάμε μέχρι την περιοχή του Κτικάδου. Οι Ενετοί εξάλλου εγκατέστησαν το διοικητικό και αμυντικό τους κέντρο ακριβώς από κάτω από την απότομη κορυφή του βράχου. Στους νότιους πρόποδες του βουνού υπάρχουν τα ερείπια του Θεσμορφορίου της Δήμητρας (8ος π.Χ. αιών).
Την ονομασία Ξώμπουργο ή Εξώμβουργο πήρε με την έναρξη της Ενετοκρατίας από την ιταλική λέξηSobborgo, που σημαίνει οικισμός γειτονικός στην πόλη, δηλαδή την οχυρωμένη πολιτεία. Το εσωτερικό κάστρο επί Ενετοκρατίας καλείτο Φρούριο Αγίας Ελένης και πήρε το όνομα αυτό από την ομώνυμη εκκλησία, που ήταν τότε κοντά στην κορυφή. Από το προάστειο του φρουρίου, τοSobborgo, δόθηκε και στο βράχο η ονομασία Ξώμπουργο. Το Ξώμπουργο δηλαδή ήταν μια συνοικία έξω από τα τείχη του Κάστρου. Κατ’ άλλη εκδοχή η ονομασία προέρχεται από τη λέξη Χρυσόμβουργο (Χσόμπουργο= Ξώμπουργο) λόγω της λαμπρότητος και του πλούτου των αρχόντων που έμεναν εκεί ή γιατί όλη η επιφάνεια του βουνού χρυσίζει με τις ακτίνες του ήλιου κατά την ανατολή και κατά τη δύση.
Οι Ενετοί οχύρωσαν την περιοχή, έκτισαν αποθήκες, δεξαμενές νερού, πύργους, προπύργια κ.λ.π. και κατέστησαν το κάστρο, χάρη και στο φυσικά απόκρημνο της τοποθεσίας, ένα πανίσχυρο φρούριοπου μπόρεσε να αντέξει για αιώνες σεις επιθέσεις των Οθωμανών και των κουρσάρων. Σήμερα μέσα στην ενετική πόλη διακρίνονται μόνο τα ερείπια του πρώτου καθεδρικού καθολικού ναού, του επισκοπικού μεγάρου και μερικών άλλων κτιρίων, ενώ στην απόκρημνη κορυφή του βουνού έχει τοποθετηθεί μεγάλος μαρμάρινος σταυρός που φωτίζεται τη νύχτα.
Βιβλιογραφία: "Εγκόλπιο της Νήσου Τήνου - Τηνιακός Πανδέκτης" Γεωργίου Κ. Γιαγκάκη.