Παλαιά μαρτυρία των αρχών του 18ου αιώνα κάνει λόγο πως «παλαιότερα σ’ αυτά τα μέρη της Οξωμεριάς υπήρχαν πολλά μοναστήρια, αλλά από ...
Παλαιά μαρτυρία των
αρχών του 18ου αιώνα κάνει λόγο πως «παλαιότερα σ’ αυτά τα μέρη της Οξωμεριάς
υπήρχαν πολλά μοναστήρια, αλλά από τις επιδρομές των εχθρών, στους παλαιούς
πολέμους, καταστράφηκαν ούτε και που φαίνονται πια σημά-δια». Αποδεχόμαστε αυτή
την πληροφορία, η οποία μας διαβεβαιώνει α) πως στην περιοχή υπήρχαν μονές κατά
το απώτερο παρελθόν, που καταστράφηκαν από εισβο-λείς, αλλά των οποίων την
ανάμνηση διατηρούσαν έντονη οι Εξωμερίτες. Όμως, ποτέ δεν στάθηκε δυνατό να
ανεγερθεί μεγάλο μοναστήρι στην περιοχή, παρά τις φιλότιμες προσπάθειες που
κατέβαλλαν μοναχοί και μοναχές, Τηνιακοί και μη. Στην Οξωμεριά αναφέρονται οι
παρακάτω μονές: η Καταπολιανή (Εισόδια Θεοτόκου), η Παναγία Κυρά-Ξένη, το
Γενέθλιο της Θεοτόκου (Κάτω Μοναστήρι, γυναικείο) και η Αγία Μονή (Μαρλάς,
γυναικείο). Πιθανόν, τα τρία τελευταία μονίδρια να ιδρύθηκαν από πρόσφυγες από
τη Μ. Ασία και άλλα ελληνικά μέρη, οι οποίοι την εποχή εκείνη (δεύτερο μισό
18ου και πρώτο μισό 19ου αιώνα), κυρίως, εγκαταστάθηκαν πολυάριθμοι στην
περιοχή των Έξω Μερών της Τήνου.
Α. Η μονή της Καταπολιανής
Ως παλαιότερο γνωστό μοναστήρι στην περιοχή είναι της
Κατοπολιανής, οι-κοδομημένο αρχικά στα 1708, από την Εξωμερίτισσα μοναχή
Θεοδούλη, κόρη Φρα-γκίσκου Κουκουλά. Τη συντρόφευσαν σ’ αυτή την προσπάθεια και
οι μοναχές Θεο-δοσία κόρη του ποτέ Φραγκίσκου Γιαννακάκη, Μακαρία κόρη του ποτέ
Γιάννη Κο-λάρου, Μαγδαληνή κόρη του Γιώργη Δαρβή και η Θεονύφη κόρη του Νικόλα Γκίζη. Οι
συγκεκριμένες μοναχές κατέθεσαν αίτηση (2 Μαΐου 1708) στον Βενετό προ-βλεπτή
Francesco Beregan για να αποκτήσουν την κρατική άδεια ίδρυσης της μονής και την
οποία απέκτησαν λίγες μέρες αργότερα, στις 12 Μαΐου. Τον Φεβρουάριο 1709 ο
επίσκοπος της Τήνου Πέτρος Μάρτυρας Ιουστινιάνης έδωσε την άδεια για εποικισμό
της μονής από άλλες μοναχές, οι οποίες θα έπρεπε να ζουν στη μονή σύμφωνα με
τους Κανονισμούς που ακολουθούσε και η Γυναικεία μονή της Βάνης. Ονόμαζε
ηγουμένη τη Θεοδούλη, η οποία και θα έπρεπε να διοικεί τη μονή κατά την κρίση
της. Οι μοναχές είχαν αποκτήσει την ιδιοκτησία των ακινήτων και είχαν επαρκή
μέσα για την αξιοπρεπή διαβίωσή τους εκεί.
Η μονή, μετά τον θάνατο των παραπάνω μοναχών μάλλον έμεινε
έρημη και εγκαταλειμμένη τη βρήκε η Παριανή μοναχή Μελανθία η οποία και το
ανακαίνισε στα 1783 με δικά της έξοδα και κόπους. Η Μελανθία κατόρθωσε να
αποκτήσει και την πατριαρχική αναγνώριση ως σταυροπηγιακού από το οικουμενικό πατριάρχη
Γαβριήλ Δ’ (1780-1785) και αργότερα από τον πατριάρχη Γρηγόριο Ε’ (Νοέμβριος
1806).
Η μονή λειτούργησε πάντα με λιγοστές μοναχές και η κάθε
ηγουμένη κλη-ρονομούσε στην διάδοχό της την ιδιοκτησία της μονής, έστω και αν η
Μελανθία είχε κληροδοτήσει τη μονή ως μετόχι στη μονή Σινά, όπως προκύπτει από
κατοπινές μαρτυρίες. Τέλος, στα 1925 οι δυο μοναχές Κασσιανή Ρενιέρη και
Θεοφανώ Ρενιέρη δώρισαν τη μονή στον ενοριακό ναό της Αγίας Παρασκευής
Υστερνίων Τήνου.
Β. Η μονή της Κυρά-Ξένης
Η ανοικοδόμηση της μονής οφείλεται σε κάποιον μοναχό
Καλλίνικο κατά πάσαν πιθανότητα αγιορείτη, ο οποίος άρχισε την ανοικοδόμηση της
μονής στα 1732 και την ολοκλήρωσε στα 1756. Σε όλη αυτή την περίοδο
εγκαταβίωσαν στη μονή μό-λις επτά μοναχοί, οι περισσότεροι μη Τηνιακοί.
Τελευταίος ηγούμενος αναφέρεται ο μοναχός Νεόφυτος Σπούρδος από τον Πύργο
(+1823). Μετά δεν αναφέρονται πλέον μοναχοί, αφού και η μονή καταργήθηκε στα
1834. Από το 1961 η μονή της Κυρά-Ξένης (της Παναγίας των Ξένων) ανήκει στην
ενορία του Αγ. Δημητρίου Πύργου, με κυβερνητική απόφαση.
Γ. Το Κάτω Μοναστήρι ονομάζεται επίσης και «Μοναστηράκι της
Φλέγας» και βρίσκεται λίγο πιο κάτω από την Κυρά-Ξένη. Η μονή αυτή, με τη πολλή
σύντομη ιστορία αναγέρθηκε από τον μοναχό Άνθιμο Φιλιππάκη, πιθανόν Κρητικό την
καταγωγή, τον Αύγουστο του έτους 1773 (κτιτορική επιγραφή). Στη μονή κατοίκησαν
περί τις 40 μοναχές, σύμφωνα με μια πληροφορία, αλλά φαίνεται πως διαλύθηκε με
τον θάνατο του κτήτορά της (1810), αφού το έτος 1828 καταγράφεται ως εξωκλήσι
της ενορίας των Πλατιών και από το 1821 και μετά χωρίς μοναχές.
Στην ισχνή βιβλιογραφία περί της μονής έχουν καταγραφεί τα
λιγοστά στοι-χεία που διασώθηκαν απ’ τη σύντομη ιστορία της. Σήμερα ανήκει στην
ενορία του Αγ. Δημητρίου στον Πύργο.
Δ. Η Αγία Μονή είναι ένα εξωκλήσι στην δικαιοδοσία της
ενορίας Μαρλά, αφιερωμένο στο Γενέθλιο της Θεοτόκου. Σε έγγραφα του Υπουργείου
Εκκλησιαστι-κών του 1843 και 1844 γίνεται λόγος για διαλυμένο μονίδριο στο
οποίο διέμεναν κατά το παρελθόν μοναχές και του οποίου ο ναός είχε ανάγκη από
ιερά σκεύη, βιβλία και άμφια, τα οποία εξασφάλιζε με οικονομική συνδρομή το
Υπουργείο Οικονομικών.